گردشگری انواع مختلفی دارد از جمله گردشگری سلامت ، گردشگری آموزشی ، گردشگری مذهبی ، گردشگری تفریحی و … . گردشگری مذهبی از آن جهت اهمیت دارد که سالانه تعداد بسیار زیادی از مردم اماکن مذهبی را به عنوان مقصد سفر خود انتخاب می‌کنند. سفر به اماکن مذهبی تنها مختص مسلمانان نیست، بلکه پیروان دیگر ادیان و مذاهب نیز برای سفر به اماکن مذهبی خاص دین خودشان اهمیت ویژه‌ای قائل هستند.
از آنجا که مذهب نقش بسیار زیادی در شیوه زندگی مردم در سراسر دنیا دارد، اماکن مذهبی نیز برای بسیاری از مردم اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارند و همین موضوع باعث شده است که سفر به اماکن مذهبی طرفداران خاص خود را داشته باشد. به آن شیوه از گردشگری که سفر به اماکن مذهبی را در برنامه سفر خود قرار می‌دهد، گردشگری مذهبی گفته می‌شود.
تمام ادیان و مذاهب دارای اماکن مقدس و مراسم و آئینهای مشخصی هستند. این اماکن مقدس برای پیروان هر مذهب اهمیت ویژه‌ای دارند و همین موضوع باعث شده است که سفر به اماکن مقدس مذهبی یکی از پرطرفدارترین سفرها در میان مردم باشد. گردشگری مذهبی در کشورهایی که حکومت‌های مذهبی و مردم مذهبی دارند، نسبت به دیگر کشورها بسیار شایع‌تر است. کشورهایی مانند ایران، ایتالیا، عربستان، ترکیه، هندوستان از جمله کشورهایی هستند که سالانه میزبان تعداد زیادی گردشگر مذهبی هستند.
آیا گردشگری مذهبی همان زیارت است؟
گردشگری مذهبی همان زیارت نیست، اما گردشگری زیارتی یکی از انواع گردشگری مذهبی است. برای روشن‌تر شدن موضوع لازم است گردشگری مذهبی را به دو نوع تقسیم کنیم. در نوع اول بازدید از اماکن مذهبی هدف گردشگران نیست بلکه کسب یک تجربه دینی مورد نظر گردشگران است. این نوع از گردشگری مذهبی همان زیارت است. ممکن است گردشگر مذهبی یا زائر برای کسب تجربه معنوی تنها به یکبار سفر اکتفا نکند و بارها و بارها به یک مکان مذهبی سفر کند. اما در نوع دوم گردشگری مذهبی، کسب تجربه معنوی اولین هدف از سفر نیست بلکه بازدید از اماکن مذهبی و یا شرکت در رویدادها و آئین‌ها و مراسم مذهبی هدف گردشگر است.
گردشگران مذهبی تنها مؤمنان و پیروان یک دین نیستند، بلکه بسیاری از مردم دنیا تنها به دلیل کنجکاوی، تحقیق و جستجو در دیگر ادیان به اماکن مذهبی سراسر دنیا سفر می‌کنند. هندوستان یکی از شناخته‌شده‌ترین کشورهایی است که همواره به دلیل مذهب‌های متنوع و گوناگونی که در دل خود دارد هدف سفر گردشگران و محققان و کنجکاوان بسیاری قرار گرفته است.
تعداد اماکن مذهبی در سر تا سر هندوستان به حدی زیاد است که اگر روزی قصد سفر به هندوستان را داشتید بهتر است تنها به دیدن چند نمونه از مهم‌ترین آن‌ها اکتفا کنید. هر مذهبی در دل خود آئیین‌ها و مراسمی دارد که علاوه بر پیروان آن مذهب، برای دیگر مردم نیز جالب توجه و دیدنی است.
مراسمی مانند دعا و نیایش، عزاداری و عروسی، مرده‌سوزی یا خاکسپاری و غیره. علاوه بر این، از آنجا که تمام مذاهب ریشه در تاریخی چند هزار ساله دارند، بسیاری از بناهای مذهبی قدمتی تاریخی نیز دارند و علاوه بر اهمیت مذهبی برای صنعت گردشگری از اهمیت تاریخی نیز برخوردار هستند. به عنوان مثال کلیسای ایاصوفیه در استانبول که در دوره امپراطوری بیزانس کلیسای مسیحیت شرقی به حساب می‌آمد و بعد از فتح استانبول به دست محمد دوم به مسجد ایاصوفیه تبدیل شد، امروزه نه تنها مکانی مقدس برای مسلمانان استانبول به حساب می‌آید، بلکه یک مکان تاریخی و زیبا برای گردشگران به حساب می‌آید که سالانه مسافران زیادی را به استانبول می‌کشاند.
سفر مذهبی چه ویژگی‌های دارد؟
سفر مذهبی نسبت به دیگر سفرها محدودیت‌های کمتری دارد. تغییر آب و هوا و شرایط جوی چندان تأثیری در برنامه‌ی گردشگران مذهبی ندارد و اغلب، از دیگر انواع سفر ارزان‌تر و دسترس‌پذیرتر است، به همین دلیل تمام اقشار و طبقات جامعه می‌توانند از آن استفاده کنند. سفرهای مذهبی در زمان مناسبت‌های مذهبی مانند اعیاد مذهبی و غیره بیشتر از زمان‌های دیگر شایع است. به عنوان مثال هر ساله بین ۱۵۰۰۰ تا بیش از ۸۰۰۰۰ نفر برای شرکت در مراسم‌های مختلف، در میدان سن پیترز روبروی کلیسای سن پیترز واقع در واتیکان دور هم جمع می‌شوند. اماکن مذهبی اغلب مکان‌هایی شلوغ و پر تردد هستند و همین موضوع این اماکن را به محل تلاقی فرهنگ‌ها و آداب مختلف تبدیل می‌کند.
به عنوان مثال اگر یک غیرایرانی تنها به مدت یک ساعت در یکی از حیاط‌ها یا صحن‌های حرم امام رضا در مشهد بایستید، با اکثر قومیت‌ها، لهجه‌ها و فرهنگ‌های گوشه و کنار ایران آشنا می‌شود و گستره فرهنگی ایران را به چشم می‌بینید. علاوه بر ویژگی‌های گفته شده، در اکثر شهرهای دنیا اماکن مذهبی در کنار بازار و محل خرید واقع شده‌اند.
علت این امر فراهم کردن امکان خرید راحت و ساده برای کسانی بوده که تنها به قصد زیارت به سفر رفته و وقت گشت و گذار در دیگر نقاط شهر و پیدا کردن بازارهای اصلی شهر را ندارند. از این رو بازارچه‌هایی محلی اغلب در نزدیک مکان مذهبی ساخته می‌شوند تا کار خرید زائران را راحت کنند. یکی از لذت‌های افرادی که به سفرهای مذهبی می‌روند خرید از بازارهای محلی اطراف اماکن مذهبی است.
چرا گردشگری مذهبی مهم است؟
یکی از مهم‌ترین اماکن مذهبی دنیا که هر سال پذیرای گردشگران زیادی است، شهر مکه در عربستان صعودی است. این شهر سالانه پذیرای تعداد بسیار زیادی زائر و گردشگر از سراسر دنیا است. در روز دوم مهر سال 1394 همزمان با عید قربان به دلیل ازدحام جمعیت در مسیر رمی جمرات حادثه‌ای موسوم به حادثه منا پیش آمد که منجر به مرگ بیش از 2000 زائر شد.
مسیر رمی جمرات تا کنون چند بار دیگر نیز به دلیل ازدجام جمعیت محل وقوع حادثه‌هایی مشابهی در طول سالها بوده است. تعداد مسافران در ایام و اعیاد مذهبی در اماکن مذهبی به قدری زیاد می‌شود که اگر صنعت گردشگری به شکل یک صنعت دقیق و حساب‌شده وارد عمل نشود، شهرهای مذهبی عهده‌دار مدیریت و ارائه خدمات مناسب به تعداد زیاد مسافران نخواهند بود.
گردشگری مذهبی در ایران
از آنجا که کشور ما یک کشور مذهبی است، دارای اماکن مذهبی بسیاری است که سالانه میزبان مسافران، علی‌الخصوص مسلمانان زیادی می‌شود. اماکن مذهبی همچون حرم مقدس امام رضا (ع)، حرم ححضرت معصومه، حرم شاه چراغ، چاه جمکران، کوه بی‌بی‌شهربانو و… از جمله جاذبه‌های مذهبی در صنعت گردشگری ایران هستند.
